گزیده‌ای از علل بروز خسارات به راه و ابنیه در سیلاب های اخیر

در چند سال اخیر با توجه به افزایش چشم گیر بارش باران های فصلی خساراتی را در حوزه راهداری به راه و ابنیه شاهد هستیم که شاید در ۵۰ سال گذشته چنین مشکلاتی را در این نقاط نداشته ایم اما امروزه این هراس وجود دارد که با هر بارش باران مشکلی برای تردد ایمن کاربران راه در برخی نقاط به وجود آید.

بنده طی بررسی های صورت گرفته گزیده ای از مهمترین علل هایی که باعث بروز خسارت به راه و ابنیه فنی آن شده است را به صورت خلاصه ارائه میکنم که لازم به یاد آوری است که سعی نموده در صورتی که نکته آیین نامه ای برای هر یک از موارد وجود داشته باشد ذکر کنم تا این علل و راه کارهای رفع مشکل بر اساس منابع معتبر ارائه گردد. اما کلیت مطلب نظر کارشناسی اینجانب است.

توضیحی در خصوص سیستم زهکشی راه

به طور کلی سیستم زهکشـی بـه مجموعـهای از تأسیسات اطلاق میشـود کـه وظیفـه جمـع آوری و انتقال روان آب راه از سطح و شـانه هـای اطـراف، بـه یک خروجی نهائی و مطمئن را به عهـده دارد. ایـن سیســتم مــیتوانــد شــامل زیــر سیســتمهــای (١- جمع آوری سطحی، ) (٢-سازه های ورودی، ) (٣-زیـر سیستم مجاری پذیرنده، جمـع کننـده، و انتقـال، )(۴ -سازه های دفع نهائی، و ) (۵-تأسیسـات جانبی) باشـد.

در کنار سیستمهای زهکشـی طـولی نبایـد از بحـث زهکشی عرضی غافل ماند که وظیفه انتقـال عرضـی جریانهای سطحی و یا جریان آبراهه های طبیعـی را در عرض جاده با تضمین عدم ایجاد اختلال در امـر ترافیک و به صورت کنترل شده، به عهده دارند. ایـن تأسیسات نیز شامل ۱-گدارگـذرها ۲-زیـر آب گذرها ٣-کالورتها ۴-پلها است

هدف سیستم زهکشی راه

هدف سیستم زهکشی سطحی، حـذف روانـاب سطحی از جـاده بـه منظـور حرکـت روان، ایمـن و مؤثر ترافیک است. علاوه بر آن، سازه های زهکشـی عرضی شامل کالورتها، پلها، و… باید در مجموعه سیستم زهکشی به گونهای طراحـی شـوند کـه مـانع سـیل زدگـی و وارد شـدن خسـارت بـه جـاده هـا و زمینها و مستغلات بالا دست گردد.

طراحی سازه هـای زهکشـی بایـد بـا توجـه بـه هزینه های نگهداری، ریسک مجاز، و هزینه اجرائـی سیستم زهکشی، که اغلب سهم قابل توجهی در کـل هزینه راهسازی دارد، صورت پذیرد.

یک سیستم زهکشی دارای چهار وظیفـه اصـلی است:

• انتقال رواناب سطحی از بستر ترافیکی به سیستم پذیرنده یا ریزشگاه
• کنترل سطح آب زیرزمینی در زیر اساس بستر ترافیکی
• قطع جریان آبهای زیرزمینی و آبهای سطحی که میتوانند به سمت جاده جریان پیدا کند.
• هدایت آب در عرض جاده با یک سیستم مناسب و روش کنترل شده

ســه وظیفــه اول را سیســتم زهکشــی طــولی و مولفه ها و اجزاء آن به عهده دارند. حال آنکه وظیفه چهارم مستلزم پیش بینی و احداث سازه های زهکشی عرضی است که پلها، کالورتها، و نمونـه هـائی از آنها هستند

آب میتواند هر راهی را به طور جدی تخریب سازد. آب میتواند معضلات زیر را باعث گردد:
– خاک را فرسایش دهد.
– روسازی را تضعیف یا تخریب کند.
– شیبها و شانه های راه را تخریب کند.
– آب گذرها، خاکریزها و حتی پلها را دچار آبشستگی نماید

لذا عملکرد مناسب شبکه زهکشی یکی از شرایط حصول رضایت از راه است.
– هدف از نگهداری شبکه زهکشی این است که همواره از باز ماندن مجاری زهکشی و عدم تغییر مقطع کالورتانی و سطح تراز آنها اطمینان حاصل شود. زهکشها باید به گونهای عمل نمایند که جریان سطحی یا زیرسطحی آب را به سرعت جمع آوری نموده و از جسم راه دور کنند

گزیده‌ای از دلایل خسارات سیل به راه

۱- تغییر مسیر عبور سیلاب پیش از ورود به ابنیه فنی راه

آبروها ، پلها ، دریواسیونها ،‌ آبنماها ،‌دیوارهای ساحلی در راه بر اساس محل های عبور مسیلها و روان آبها به جهت دور ساختن آب از جسم راه ساخته می شوند. که در صورت ایجاد تغییر در بستر طبیعی مسیلها در بالا دست یا پایین دست ابنیه فنی مسیر مشکلاتی را در سیستم دفع آبهای سطحی در جاده بوجود می آورند.

یکی از متداوم ترین آن به این شکل است که با تغییر مسیر مسیلها و هدایت آن به زمین های کشاورزی مازاد آب که حجم قابل توجهی می باشد در نقطه به راه میرسد که فاقد ابنیه بوده و برای عبور با توجه به شیب طبیعی زمین و اختلاف ارتفاع حاشیه راه به صورت طولی اقدام به تخریب شانه و خود راه نموده و یا اینکه از روی راه سر ریز میگردد. که در این نقطه ابتدا آبردگی شیب شیروانی و در صورت تداوم عبور سیلاب تخریب شانه و آسفالت سواره رو را می توان پیش بینی کرد. همین طور که مستحضرید عموما این تغییرات توسط کشاورزان به جهت بهره برداری از آب مسیر رودخانه های فصلی و آبراهها یا معادن با تخلیه مصالح باطله خود در مسیلها انجام میشود.

راهکار مناسب جهت پیشگیری از وقوع چنین مشکلاتی ورود و نظارت بیشتر دستگاه های مرتبط مثل منابع آب و‌ منابع طبیعی به این موضوع است زیرا اغلب این موارد خارج از حریم حفاظتی راه می باشد.
راهکار ثانویه در صورت عدم امکان بازگرداندن منطقه به شکل طبیعی اجرای دریواسیون در بالا دست به جهت دور ساختن آب از جسم راه و هدایت آن به نزدیکترین آبرو ها و پلها است.لازم به یاد آوری است این اقدامات بایستی با قضاوت مهندسی مناسب صورت گیرد

۲- عبور عرضی‌های غیر مجاز تاسیسات در محل آبروها و ابنیه فنی

لوله های پلی اتیلن آب کشاورزی در این اواخر به دلیل تغییر شیوه انتقال آب جهت آبیاری مزارع تقاضای عبور عرضی از جاده ها را در پی داشته که متاسفانه برخی به جهت عدم آگاهی کافی از تبعات آن بدون اخذ مجوز با شیوه های سنتی بدون رعایت نکات فنی لازم اقدام به حفاری می نمایند. که نتیجه این اقدامهای غیر فنی  در بحران هایی مثل عبور سیلاب از محل آبروها نمایان میگردد.

عبور لوله از زیر یا کنار آبروهای جاده به تصور اینکه محل مناسبی جهت عبور می باشد و خسارتی به راه وارد نمیگردد. در عبور روان آبها باعث نشست آبرو و خسارت به راه می شود. ضمن اینکه در صورتی که لوله ی پلی اتیلن به درستی اتصالات آن جوشکاری نشده باشد یا به هر دلیل دیگری باعث نشتی در زیر بستر جاده گردد خسارات آن در نشست ناگهانی راه با توجه به ترافیک عبوری وحشتناک است .

راهکارهای پیشنهادی و تجربی :
۱- همیشه پیشگیری بهترین و کم هزینه ترین راه کار بوده که بایستی با نظارت و تقویت گشت راهداری جهت جلوگیری از این اقدامات غیر مجاز و راهنمایی متقاضیان برای اخذ مجوز و اجرای فنی برابر مفاد مجوز صادره اقدام نمود.
۲-در صورت ایجاد فرو نشست راه برابر تصاویر ذیل بایستی بدون وقفه ابتدا هدایت ترافیک را با استفاده از راه انحرافی و تجهیزات ایمنی ( که معمولا در این شرایط و گل بودن حریم راه بر اثر بارندگی امکان پذیر نیست و امکانات بیشتری نیاز دارد) را انجام دهیم یا معرفی مسیر جایگزین را در برنامه قرار می دهیم و اقدام بعدی آسفالت شکافی و پرکاری با مصالح قلوه سنگ (اور سایز) است. علت استفاده از مصالح قلوه سنگ به دلایل ذیل می باشد.
– این نقطه دارای گل و لای و آب می باشد و پایدار ترین مصالح در این شرایط استفاده از قلوه سنگ است .
– سرعت عملیات ترمیم و بازسازی را بالا می برد.
– امکان به تراکم رساندن مصالحی به غیر از قلوه سنگ در این شرایط یا امکان پذیر نیست یا به سختی صورت میگیرد.
– دسترسی به مصالح آسان تر و کم هزینه تر است .
در ادامه پس از پرکاری با قلوه سنگ جهت بازگشایی هر چه سریعتر مسیر اقدام به آسفالت این نقطه با آسفالت سرد می نماییم.

۳- آسیب پذیری راه در جوار رودخانه های فصلی

راههای ارتباطی در برخی نقاط در مجاورت رودخانه های فصلی قرار میگیرند که بایستی به جهت حفظ و پایدار سازی پاشه خاکریز راه (شیب شیروانی) و مصون ماندن از آبردگی توسط سیلاب های رودخانه اقدامات فنی را لحاظ نمود.

در ده های اخیر به سبب وجود خشکسالی رودخانه های فصلی خطری برای راههای همجوار خود ایجاد نمی کردند یا کمتر این اتفاق رخ میداد .اما در دو سه سال گذشته با تغییرات جوی ایجاد شده ، بارشهای متوسط رو به بالا را شاهد بوده ایم که رودخانه های فصلی رونق گرفته و گاهی برای همسایه خود جاده مشکلاتی را ایجاد میکند. که مهمترین دلایل آن موارد مشروحه ذیل می باشد.
– کم توجهی به تقویت خاکریزهای دچار آسیب شده به صورت دوره ای
– مناسب نبودن پوشش خاکریزهای شیب شیروانی در مجاور رودخانه که با هر سیلاب دچار آبردگی می شود.
– پیشروی و تغییر مسیر رودخانه به اطراف به دلیل عدم لایروبی بستر رودخانه

راهکارهای پیشنهادی و تجربی :

۱- متداول ترین روش دور نمودن سیلاب رودخانه از جاده استفاده از خاکریز و پوشش دادن روی آن با سنگ ریزی هست که البته می توان از انواع مصالح ساختمانی برای ایجاد پوشش خاکریزها استفاده کرد که انتخاب آن علاوه بر رعایت معیارهای فنی مانند جنبه های هیدرولیکی و زیست محیطی ، بستگی به فراوانی در منطقه طرح ، سهولت دسترسی ، روش اجرا و مهارت در ساخت و نگهداری با توجه به معیارهای اقتصادی دارد. از انواع پوشش ها می توان پوشش سنگریز ، تورسنگ ، کیسه ای ، بتنی ، آسفالتی ، بلوک خاک و سیمان و غیره را نام برد.
در این روش پوشش حفاظتی با مصالح قلوه سنگ که بر روی کناره رودخانه یا به موازات آن ایجاد میگردد. مقاومت مصالح به کار رفته در پوشش ، درکارآیی آن بسیار موثر می باشد. پوشش ، برای سرعت زیاد جریان و کنترل فرسایش شدید مناسب است . -برای حفاظت پاشنه شیب شیروانی از فرسایش ، پوشش باید تا عمق آبشستگی ادامه داده شود. در صورت استفاده از این پوشش که به اصطلاح انعطاف پذیر اطلاق می شود. باید حداقل ۱.۵ تا ۲ برابر عمق آبشستگی در عرض بستر گسترش یابد . کاربرد صافی مناسب ( مصالح رودخانه ای) در زیر پوشش سازه ای موجب جلوگیری از شسته شدن مواد ریز دانه خاک شده و پایداری بیشتری برای کناره رودخانه را فراهم می کند.

۲- اجرای دیوار ساحلی نیز از اقدامات فنی جهت مصون سازی راه از سیلاب رودخانه ها است که البته هزینه های تهیه و اجرای آن به توجه به اهمیت مسیر و منابع بایستی بررسی گردد.

۴- پاکسازی و تنقیه آبروها و پلها و قنوها از رسوبات

پاکسازی دهانه ورودی و خروجی آبروها و پلها از اقدامات دوره ای راهداری می باشد. که بایستی قبل از شروع بارشها فصلی اقدام گردد. که عدم تنقیه و پاکسازی آن خسارات زیادی را در مسیر ارتباطی ایجاد می نماید . از مهمترین اتفاقاتی که رخ میدهد. عبور سیلاب از روی جاده بوده که باعث آبشستگی پایین دست راه و خالی نمودن پشت دستکها آبرو یا پل میباشد. ضمن اینکه در صورت تداوم عبور سیلاب احتمال قطع شدن مسیر وجود دارد.

۵- عدم اقدام به موقع جهت تعمیر و مرمت دیواره و رادیه و برید آبروها و پلها

تعمیر ابنیه فنی راه یکی از مهمترین اقدامات مستمر راهداری است و عدم توجه بموقع به این مقوله خسارات مالی و جانی را برای کاربران راه در پی خواهد داشت. لذا بایستی جهت تامین اعتبار نگهداری و مرمت آن خساست به خرج نداد ، زیرا عدم تامین هزینه تعمیر حداقلی یک پل در صورت بی توجهی باعث خساراتی چندین برابر مبلغ اولیه میگردد. که متاسفانه شاهد این خسارات در اخبار و حوادث سیلاب ها بوده ایم. برخی از این ابنیه با حداقل هزینه احداث یک رادیه و برید از تخریب ۱۰۰درصدی نجات میافتند و نیاز به هزینه گزاف احداث مجدد این ابنیه نبود.

جهت آشنایی با رادیه و برید و نحوه اجرای آن به این پست مراجعه کنید.

منابع :
کتاب تعمیر و نگهداری پلها
کتاب طراحی جمع آوری آبهای سطحی در راهها و راه آهن
کتاب راهنمای بین المللی – جلد اول نگهداری نواحی کنار راه و زهکشی

هر گونه کپی برداری و باز نشر حتی قسمتی از مطلب فقط با ذکر منبع مجاز می باشد.

نوشته گزیده‌ای از علل بروز خسارات به راه و ابنیه در سیلاب های اخیر اولین بار در راهدار. پدیدار شد.